Caótica? Ana

Elixabete Ansa

Julio Medemek bere azken filma “fabula feminista”-tzat du, Emakumeari eskainitako oda (ikus Argia 2007/07/29 eta El País 2007/08/12). Caótica Ana dugu Lucía y el sexo (2000) filmaren ondoren, zuzendari donostiar honek plazaratu duen azken fikziozko filma. Lucía y el sexo-n ez da, Cristina Pujol Ozonas-ek argi utzi digunez (Archivos de la Filmoteca, Otsailak 2005), aldarrikapen feminista askorik jorratzen; beraz, Medemen azken filma feministatzat deskribatzerakoan, suspertu digu batzuoi bertan egiten den emakumearen errepresentazioa aztertzeko grina. Caótica Ana, emakume pintore gazte batek bere bigarren hamarkadan dituen esperientziei buruzko filma da. Garai honetan, Anak, mezenas edo esku-emaile bati jaramon eginez, bere aitaren babesean izandako bizitza utzi eta Madrilen hasten da ikasten. Aldi berean eta lehenengo aldiz bere bizitzan, ulertu eziniko imajina batzuk agertzen zaizkio: iragan urrun nahiz hurbiletan, berak bizi izan dituen emakumeen esperientziak. “Kaos” antzeko hau ulertzeko ariketa hipnotikoetaz baliatzen da, non hamarretik zerora kontatzearekin, beste garai eta bizimodua duten emakumeen sufrimendua azaldu eta bizitzen duen; emakumeek gizonengandik edo haien mundu/pentsakera patriarkaletik jasandako indarkeria.

Ariketa hipnotikoa balitz, hona hemen emakumearen errepresentaziorako filmean ikus daitezkeen zenbait sinbolo, ideia eta pentsakera:

1. KOBAZULOA. Film hasieran Ibizako kobazulo bat agertzen da, Ana eta bere aita alemaniarraren etxebizitza. Anak hogei urte pasa ditu bertan eta gizarteko instituzioetatik at hezia izan da. Isolaturik dagoen espazio honekin hausteak sortzen du filmaren trama; beharrezkoa dirudi, beraz, gizartearekin kontaktuan jartzea eta ikusiko dugunez, honekiko errespontsabilitate bat hartzea.
2. TXORIAREN HEGALDIA. Hegazti hau dugu filmeko beste konstante bat: filmaren hasieran arrano batek uxo bat hiltzen du. Anak, txori zauritu bat marrazten du Madrilgo erresidentzian eta honen mutil-lagunak (Saidek) ere, txori zauritu bat marraztuko du. Gainera, Anaren lagun-minak (Lindak) dioenez, filmaren bukaeran, hauxe da Anak egin beharko lukeena: “que te dejes llevar por el viento, mi queridísima amiga, mi amiga pájaro”. Hegaldia litzateke beraz, kobazuloa utzi eta kontzientzia hartzearen akzioa. Madrilgo erresidentzia dugu kontzientzia hartze honetan garrantzia izango duena eta errepresentazioaren indarra ezagutzera emango duena.
3. ERREPRESENTAZIOA. Michel Foucault-en (History of Sexuality I) eta, batez ere, Judith Butler-en (Bodies That Matter) teoriak kontuan harturik, errepresentazio edo performance-ak garrantzia handia du gizarte batean genero identitatea definitzerakoan. Batek kalean duen janzkerak, mugitzeko erak, eta abarrek (hau da, bere burua errepresentatzen duten moduek) baldintzatu egiten dute bat gizarte horretan izango duen generoan, edo besteek harengan irakurriko duten generoan (heterosexual, homosexual, transexual, ?, eta abar). Hau kontuan harturik, norberak bere burua “nahi duen bezala” errepresentatzerainoko gauza izan daiteke eta horrela bakoitzak bere genero identitatea definitzeko agentzia baduela azpimarratzen da. Agentzia hori gizarteak tradizionalki eskaini izan dituen kategorizazioak (emakume vs. gizona heterosexualak – batek duen sexuaren arabera) zabaltzeko erabil dezakegu. Edo alderantziz, eta aldarrikapen feministei hurbilduz, batek bere burua gizartean zabaltzen saiatzen diren kategoria horien bestelako identitateak lortu ditzake baldin eta horiek errepresentatzen baditu (homosexual, transexual edo bestelako identitateak – etiketei ihes eginik). Filmean errepresentazioa hasiera-hasieratik irudikatzen da. Ana azaltzen den lehenengo eszenan, bera diskoteka batean dago. Gizonek, animalia bailitzan (zaldi eta zezen itxuraz, zakil handi bat dutelarik tente) Anaren inguruan dabiltza hau berea egin nahian, nolabait penetratu nahian. Ana bestalde, bere mugimendu sentsualekin gizonen jokoan sartu eta adoratu egiten du euren zakil handi hori era orgasmiko batean. Behin Madrilen, Ana errepresentazioren ahalmena ezagutzen hasten da; ezagutu eta honekin esperimentatu egingo du, euren posibilitateak hausnartuz. Erresidentzia genuke Foucault-en Panoptikoaren kontrakoa, ez dugu inongo “anai handirik” bertan kontrolatzaile: “nadie nos gobierna en esta casa”, leku aproposa esperimentazioan barneratzeko. Horrela, bertan izango ditu genero identitateari buruzko gogoeta irekiak Lindarekin:
4. EMAKUMEAK = EMAGALDUAK VS. GIZONAK = BORTXATZAILEAK. Lindak argi dauka: gizonak, guztiak, bortxatzaile hutsak dira, inbasoreak, eta emakumeak, aldiz, gizonei plazerra ematen dieten emagalduak. Hau da Lindaren mutil-lagunak bere antzerkietan azaltzen duena eta mendebaldeko gizartearen funtsatzat azaltzen dena. Bertan emakumeak emagalduak edo jainkosa imajinarioak balira agertzen dira. Honen harira, Anaren bidaia pertsonaletako bat emakumearen kontzeptu hauei loturik dago. Anak Said maite du eta bera non dagoen jakin nahi du, eta berarengandik inoiz ez banandu. Cristina Pujol Ozonasek jarrera honetan ikusten du *Lucía y el sexo*k, nahiz beste hainbat irudikapen kulturalek (albait, emakume modernoaren askatasuna aldarrikatzen duten emakumeen aldizkariek – Elle, Cosmopolitan, Mujer de Hoy, eta abar. –, nahiz telebista saio desberdinek – Ally McBeal edo Sex and the City-k, adibidez) azaltzen duten leit motiv anti-feminista konstantea : “la angustia que produce la ausencia de una pareja estable” (104). Bertan murgildurik emakumeak beti diraute gizonen menpe. Hau izango da Anaren beldur eta borroketako bat, bere izaera independentearen jabetza izatea, inoren menpe izan gabe.
5. KAMARA ESKUTAN; HISTORIA = MEMORIA. Ana aurkitu duen esku-emaileak zera dio historiari buruz “es lo que llevamos dentro, en lo más profundo de nuestra memoria”. Historia ez da, beraz, liburu ofizialetan irakurtzen duguna bakarrik baizik eta gure oroipenetan dakarguna. Eta filmaren errealitatean bi emakumek azaltzen dituzte beren memoriak: Ana, bere aitari idazten dizkion eskutitzen bidez, eta Linda, bere kamera digitalarekin grabatzen duenarekin. Bigarren honek zera dio bere kamerari buruz: “en ese (ojo) no me manda ni dios.” Emakumeak dira, beraz, historia idazten ari direnak filmean. Hau da film honek Lucía y el sexo-rekin duen beste desberdintasun garrantzitsuenetako bat. Han gizona zen eleberriak idazten zituena eta honekin, bere inguruko emakumeen jarrerak idazten zituena. *Caótica Ana*k, ordea, emakumeak ditu idazle nagusi, eta ez dituzte beren idazkeretan gizonezkoak moldeatzen, izan dezagun adibide gisa Anak eta bere aitak duten erlazio ireki eta independentea, non nahiz eta biok elkarrekin denbora gehiago egon nahi, bakoitzak hartu behar duen bidea errespetatzen den.
6. HIPNOSIA – HOLISMOA. Daniel Galfarsorok (Kultura eta identitate erbesteratuak) hipnosia edo “iraganerazko terapia” jakituria holistikotzat dauka. Holismoa “osotasuna da filosofian (…eta) sendagaile holistikoaren zeregina gorputz-gogo-izpirituak askatzen dituen energia berriztatuen oreka naturala bilatzera mugatzen da” (108-10). Gizakiaren osotasuna beraz, gizon ala emakume, gorputz-gogo-izpirituaren armonian datza, eta hau bilatzeko Galfarsorok hainbat medikuntza alternatibo aipatzen ditu, “ekinbide paranormal edota ekialdeko erlijio alternatiboetan oinarrituriko zenbait jardunen baliabidez gauzatzen dir(enak)” (111). Medikuntza alternatiboek zera kritikatzen dute: “mendebaldeko medikuntzaren akats nagusia gorputza eta izpiritua/gogoa banatzean datza, osotasuna konpartimentalizatzea. Gorputza, azken finean, noizbehinka matxurak dituen makina funtzionala balitz bezala tratatzea; sendagile-konpontzailearen lana, beraz, gorputzak erakusten dituen disfuntzioen jatorri fisikoa eta doakion erremedio zuzena bilatzera mugatuz” (110). Anak bere “gorputz-gogo-izpirituarekiko” armonia bilatze horretan oztopo bat du: nonahi azaltzen zaizkion iraganezko irudiak ezin ditu ulertu eta sufrimendu handia – iraganeko emakumeen tortura anitzak – dakarkiote. Hala ere, sufrimendu horiek ez ditu bere gogo/izipirituarekin nahastu edo lotu nahi, hau da, ez du bere gogo/izpirituaren errespontsabilitatetzat hartzen. Hipnosiak edo “iraganerazko terapiak” banaketa horrekin hausteko eta bere gorputz-gogo-izpirituaren armonia lortzeko bidea irekiko dio, irudi haiek ulertuz eta orainean berak haiekiko duen errespontsabilitatea ezagutuz – hau da, iraganean marjinatu nahiz indarkeriaz menperatuak izan diren emakume ahotsak bere eginez. Praktika hau da Galfarsorok gaur egun ikusten duen bideetako bat mendebaldeko sistema kapitalistari aurre egiteko: bakoitzak naturarekin eta bere gorputz-gogo-izpirituarekiko duen armonia bilatu eta horrekin inguratzen gaituen sistemaren jarrera indibidualista-kontsumitzailea baztertu eta aldatzeko bide bat.
7. BIOLOGIA VS. KULTURA. Saidek biologiatik at ez dagoela ezer dio. Ezin du gauetan lo egin, ezin baitu biologiaren (gorputzaren funtzionamendu soilaren) bukaerak sortzen dion hutsuneari aurre egin. Anak, aldiz, betetasuna ikusten du bizitzan, pertsona baten bizitzak ugariak baitira: “el alma de los muertos no va a ningún sitio, si acaso sólo puede volar para entrar en los vivos”. Nire ustez, eten gabe egingo genukeen gehitze-kate hau izango litzateke batek berekin daraman kultura, gizarteak berekin eta beragatik zabaltzen duen Kulturaren bestelakoa. Filmean agertzen denez, kate hori nolakoa den jakiteak egunean batek dituen portaerak ulertzeko balio du eta ulerpen horrekin batek besteekiko duen errespontsabilitatea suspertuko litzateke.
8. ♀ eta ♂ ELKARREKIN: Anak: “tú y yo nos hemos conocido, espera y verás cómo esto no es una pérdida de tiempo”. Esaldi baikor honekin Anak Saidi laguntza eskaini eta elkarrekin, elkar komunikatuz, egin beharreko bidaia hasi behar dutela adierazten du. Lindak, bere “emagaldu” eta “bortxatzaileen” tesiarekin, bi sexuen arteko banaketa bat azaltzen du filmaren momentu batean, Anak, aldiz, bi sexuen elkar harremana aldarrikatzen du. Horrela gertatzen da Lindaren aitak bere itsasontzian “libre” dela aldarrikatzen duenean; izan ere, Anak gizona bultza eta itsasora botatzen baitu. Handik ateratzerakoan Anak bion arteko erlazioa behartzen du, emaitza baikorrekin gainera. Gizon eta emakumeen elkar ulerpena izango litzateke filmaren ideiarik baliagarrienetako bat eta biok elkarrekin, bai emakume nahiz gizonek, beren beldurrei aurre egin beharra.
9. NI ala GU? Medemek zera dio: “Azkenean, garrantzitsuagoa da norberak etikoki kolektiboari (kasu honetan kolektibo femeninoari) zor diona, nork bere buruari zor diona baino. Dena dago gure subkontziente kolektiboari buruz hitz egiten duen zerbaiten zerbitzura” (Argia, 14). Hau izango litzateke filmaren bukaeraren muina, hala ere, Anaren kontzientzia kolektiboa kostata esnatzen da eta filmak hura lortzeko egin beharrekoan pasatzen du denborarik gehiena, batek bere indar kolektiboaren indarraz kontzientzia hartze horretan. Eta hauxe, pertsonalki egin beharreko jarduera da, Galfarsorok ere adierazten duen bezala: “Holismoaren iraultza lasaiaren ikuspegia barne-bidaia batera mugatzen da, funtsean eraldakuntza pertsonalera bideratzen den bidaia, hain zuzen” (115). Gu-a helburuetako bat bada, hura lortzeko Ni kontziente bat behar dugula alajaina.
10. CAÓTICOS ANA Y SAID. Planteamendu hauek kontuan harturik, filma *Caótica Ana izan beharrean, nik Caóticos Ana y Said* izenpetuko nuke. Izan ere, ez da emakumearen egin beharra bakarrik gorputz-gogo-izpirituaren armoniaren bilakaera. Gizonezkoek ere, Saidek egiten duen antzera, gaurko gizarteak murgilarazten gaituen kontsumismo merketik aldendu, gizarteak tradizionalki eskaintzen dituen genero identitateak zapuztu eta armonia existentzial hori bilatu behar dute. Filma emakumearen tributu dela hainbeste azpimarratzeak itsutu egin ditzake hainbat gizonezko eta ez ikusi beraiek ere egin behar duten zeregina.
11. KAOSA? “Kaosa” hitzak dituen konnotazio negatiboek berriz ere gizarteak tradizionalki emakumeei atxiki izan dien “malformazioari” dei egiten dio (emakumeak “histerikoak”, “paranoikoak”, “gaixoak” azken finean) eta horrela, beraien gutxitze bat zabaldu. Gainera, iraganeko emakume guztien “kaosa” filmaren bukaeran “argi” bihurtzen da, Anaren kontzientziaren argia, beraz, bigarren ezaugarri honek aukera baikorrago bat (oraindik handiagoa) emango lioke filmari.

Ez dut azken bi pauso hauekin Medemen proposamena baztertu nahi, baizik eta bere potentziala zabaldu. *Lucía y el sexo*k eskaintzen zuen emakumearen ikuspegi anti-feministatik nahiko urrun dagoela uste dut film berri hau, eta beraz, oso aberatsa eta interesgarria aukeran. Era berean, filmak pertsonen existentzi gizatiar baten bilaketa planteatzen du, gaur egun film gutxik eskaintzen duten planteamendua. Hain kaotikoa ez den Anak, beraz, gaur egun hain baliagarriak diren – eta oraindik ere irudikapen kultural popularretan hain gutxi landuak diren – errepresentazioaren eta holismoaren ezagutza zabaldu dezake eta berarekin, gutxienez, emakume eta gizonen arteko eztabaida anitzagoa sortu. Eta hau zugan sortzen ez badu, gutxienez bi orduko momentu hipnotiko bat biziaraziko dizu, ziur!!