“Ameriketan galduak:” komunitate geldiarazlea Etxanizen eskutik

Elixabete Ansa

60eko hamarkadan argitaratutako lanak aztertzen ari nintzela emigrazioari buruzko ipuin honekin egin dut topo: Nemesio Etxanizen “Ameriketan galduak”.

Hego Amerika eta Euskal Herriaren arteko kontaktu anitz lantzen dira bertan. Nire ustez, “Ameriketan galduak” dugu, bai Euskal Herri diasporikoa, bai Euskal Herriaren beraren komunitatea alegorikoki era berri batean aurkezten duen istorio laburra. Bertan eskaintzen den komunitatea ez genuke gaur egun gutxietsi behar, bereziki, komunitatearen erdian dugun protagonista: emakumea.

Izenburua ikusita, batek baino gehiagok zera pentsatuko du: zer egiten du ipuin honek “emakumeen literatura” aldarrikatzen duen blog batean? Galdera honi erantzuteko, eta Ameriketan galduak istorioari buruzko azterketa egiteko, blogaren “Metodologia feminista” atalean agertzen diren terminoekin elkarrizketa abiatuko dut. Nemesio Etxanizen istorio motz hau “emakumeen literatura” al da? Honekin ez nuke nire burua tuntun modura agertu nahi; argi dago, Nemesio Etxaniz ez da emakumea, baina, bere ipuin edo istorio motz honek, ez al luke blog honetan espaziorik? Ipuin honetan eskaintzen den komunitatea emakumeen eskutik dakarkigu Nemesio Etxanizek, eta horregatik hain zuzen dakarkit nik ipuina blog honetara. Euskal Herriaren komunitaterik berrienetako baten iturrian Nemesio Etxanizek emakume bat jartzen du; ezin beraz, istorio honi buruz ditudan gogoeta apurrak alde batera utzi gaurkoan.

20. mendeko lehen hamarkadan kokatzen gaitu Etxanizek istorio honetan eta atarian azaltzen duen bezala: “gure baserri bateko sendi-barruan egositako bizi larrien pausoak” (13) azaltzen dizkigu. Pauso larri hauetako batzuk William Douglesek aurkezten ditu euskal diaspora aztertzerakoan. Antropologo honek 19. eta 20. mende hasierako euskal emigrazioaren iturritzat ditu honako arrazoiak: 1) Haziera demografikoa 2) baserrietan izaten zen ondoregotza sistema, non oinordeko bakarra izenpetzen zen, eta 3) guda gatazkak. Bigarren puntua genuke Etxanizek aztertzen duena bere ipuinean eta bereziki, euskal ondoregotza sistemak eta erlijioak emakumeengan zuen zama.

Bergara inguruan zegoen Basaburu baserrian Juana alabak ez zuen oinordekotza jasotzeko aukerarik eta bere gurasoek, alabaren desira sentimentalak alde batera utziz, Etxeguren baserriko seme zaharrenarekin ezkontzen dute. Martinek, Juanaren senarrak, ez dio Juanari atentzio handiegirik eskaintzen eta bere anaia gaztea den Mikolasek, Juana oso politatzat duenak, utziko du azkenik haurdun. Juanak Mikolasen haurra izaten du eta lau hilabetetara Martinen haserreak eta hiriko esamesak ez jasatearren ondorio hau hartzera behartzen dute: semea bere amaren eskuetan utzi eta Ameriketara abiatzea.

Etxanizek enfasi handia jartzen du Juanak ezkondu baino lehen mutil lagun batekin zuen erlazio sentimentalean, eta ondoren, ezkonduta dagoelarik, bere egoera negargarrian: senarrak ahaztua du guztiz eta koinata bere atzetik dabil deskantsu gabe. Horrela, Etxanizek argi uzten digu ipuin honetan sortzen den lehen komunitate tradizionalaren eraketa eta hutsa. Interes politiko eta ekonomikoak direla eta Juanaren ezkontzak euskal komunitate bikaina osatuko luke; oinordeko den Martinekin ezkontzen da Juana Etxaguren baserrira sartuz, eta famili berri sendoa sortzeko aukera sortuz. Ezkontza honek beraz, euskal komunitate sendo baten exenplu izan beharko luke Martinen “aitaren etxea”-n (Aresti gogoan). Hala izan ordez, Juanaren “sasisemearekin” kontrako emaitza lortzen da. Juana Etxagurenek baserriaren izen ona zikintzeagatik Ameriketara joan behar du istorio honetako lehen erbestealdia jasanez.

Erbestealdi honetan Juanaren amak, Joakiñak, ahal duen guztia egiten du bere alabaren bizi-bidea “garbitzeagatik”. Loyolako apaizak bixitatzen ditu bere alabaren bidea zuzentzeko aholkuak entzungo dituelakoan. Hala ere, eliza katolikoak, garai honetan euskaldun baserri giroa guztiz zuzentzen duenak , ez du Juanaren jokabidea onartzen eta Ameriketara joan beharko lukeela deritzo. Aldi berean, ipuinaren bigarren erbestealdia komentatzen da: Juanaren “sasi-semea” den Pakorena, nahiz eta hau 13 urte pasa arte ez den gauzatzen. Joakiña izango da bere iloba Pakoren ardura hartuko duena. Honek 13 urte dituenean, Joakiñak bere amaren istorioa kontatzen dio, Ameriketara joateko momentua iritsi zaiola azaltzen dio eta azkenik, zeruko izar bat erakusten dio honako hau esanez: “uraxe diat Jaungokoaren begia. Begira, ezbearren batek jotzekotan nagoenean, izar ori ilundu egiten dek, eta gure odolekoren bat eriotz zorian danean, odol gorri kolorea artzen dik. Gaur bezela argitsu danean, gure gauzak ondo dijoazen abisua oi-dek” (38). Izarren irakurketa honek, Loyolako apaizen erlijio zuzentzailetik urrundu eta ilobarekiko komunitate berri bat sortzen du. Izarrak ditugu komunitate tradizionalaren –ekonomikoki eta komunitarioki osatzen den komunitatearen– agente geldiarazleak.

 

Nola geldiaraz daiteke baina “komunitate” bat? Zertan datza Joakiña eta Pakoren artean sortu den komunitate ez-komunitario hau? Zeri deritzot “komunitate ez-komunitario”? Jean-Luc Nancy dugu filosofo frantsesen artean komunitateari buruz irakurketa dekonstruktiboa egin duenetariko bat. La comunidad inoperante (Ed: LOM)  liburuan, “El comunismo literario” deritzon atalean, honela definitzen du Nancyk komunitatea:

“Sólo importa –allende la ideología nostálgica que le es común con no pocas otras– el pensamiento de la comunidad que a pesar de todo se propone, pues es un pensamiento, y no solamente un relato idílico, listo para convertirse en prospectiva utópica. La comunidad significa aquí la particularidad socialmente expuesta, y se opone a la generalidad socialmente implosionada propia del capitalismo” (127).

Hemen azaltzen zaigu komunitate tradizionalaren hari nagusia eta hauxe ez lortzeko komunitate batean kendu edo bere garrantzia gutxitu beharrekoa: kapitala.

“El capital niega la comunidad porque coloca la identidad y la generalidad de la producción y de los productos antes que ella: la comunión operatoria y la comunicación general de las obras” (128).

Euskal komunitate nazionalistak 19. mende bukaeran bere programa osatu zuen EAJ-ren fundazioarekin (1894). Bertan Sabino Aranak argi azaltzen zuen Euskal Herriaren komunitate imajinarioa bere “Jauna eta Lege Zaharrak” esanarekin. Imajinario horretan erlijio katolikoa eta kapitalaren distribuzio konkretu bat –baserrien oinordekotza kasu– ditugu oinarri; Juana eta Pakoren erbestealdiaren iturri direnak, hain zuzen ere.

Nancyk komunitate horren geldiadia aurkezten digu eta beste komunitate baten osaketa: “comunidad inoperante” edo “ondoriorik/eraginik gabeko komunitatea” (erdarazko itzulpena gustukoago dut, ez baitut uste Nancy-ren komunitatea ondorio edo eragin gabekoa denik, bai aldiz “inoperantea” kapitalaren produkzioari dagokionez). Berau osatua dago “por una articulación de ‘particularidades’, y no en tanto que fundada en una esencia autónoma que subsistiría por sí misma y que reabsorbería o asumiría en ella a los seres singulares” (129). Zertan datza beraz, partikularren “artikulazio” hori? Nola artikulatu behar dira komunitate bateko kideak Nancy-ren komunitate horretan parte hartzeko? Artikulazioa Nancy-ren ustez “juntura” da:

 

“lo que tiene lugar allí donde las piezas diferentes se tocan sin confundirse, donde se deslizan, giran o vuelcan una sobre otra, una en el límite de la otra –exactamente en su límite– allí donde estas piezas singulares y distintas pliegan o se enderezan, doblan o se estiran juntas y una a través de la otra, una en la otra misma, sin que este juego mutuo –que sigue siendo, al mismo tiempo, un juego entre ellas– forme la sustancia o el poder superior de un Todo” (130).

 

Batek baino gehiagok pentsa dezake artikulazio abstraktu honek oso ikuspegi liberala jarraitzen duela, non denek beren singularitatearekin Guzti oso batean “errespetuz” bizi daitezkeen. Irakurketa hau ez litzateke baina zuzena izango, ez baita Nancyren komunitatea kapitalaren distribuzio emankor batean oinarritzen, non singularitate plurala (identitate desberdinen produkzio eta erakarpena) diskurtsiboki eta ekonomikoki ongi etorria den. Ez, Nancyren komunitatea ez da indibiduo desberdinen gehiketa kuantitatibo batean oinarritzen, ez eta beren distribuzio ekonomiko konkretu batean oinarritzen. Nancyren komunitate artikulatu berria Etxanizen ipuinean agertzen diren Joakiña, Juana eta Pakoren (amona-ama-ilobaren) arteko komunitate berrian oinarritzen da. Etxanizen istoritxoan izarren irakurketarekin gertatzen da Nancyk komunitatetzat aurkezten duena. Izarrek Joakiña, Pako eta istorioaren bukaeran gertatzen den bezala, Juanaren arteko komunitatea eratzen dute. Komunitate hau ez dago oinarri ekonomiko batean eratua. Komunitate tradizionala genuke Joakiñak akordatutako ezkontza –bere alaba eta Etxagurenen seme zaharrenaren artean–, edo Juanak Ameriketan osatzen duena Mirandako gizon batekin –ezkontza honetan ez dago singularitateen ‘artikulazioa’ , baizik eta goxoki denda baten eraketa, eta sei semeen sorkuntza inolako irekitasunik gabe Juanari dagokionez (ipuin bukaeran Euskal Herrira bueltatzerakoan Juanaren senarrak Ameriketan egindako diru guztia emakume eta alkoholetan xahutzen du).

Pako Ameriketara joaten denean (Buenos Airesera) ez da amarengana joaten, eta Juana, bigarren aldiz Ameriketara bueltatzean, ez da bere semearen etxean gelditzen. Pakok bere amarekin komunitate tradizionala osatu beharrean (nolabaiteko “aitaren etxe” diasporiko berri bat), zera egiten du, bere ama eta arreba-ordekoari etxe propioa izaten lagundu (Montevideon, Uruguayen – Buenos Airesko “Río de la Plata”-ko beste aldean) eta urtean bitan ikusteko paktua egin. Horrela, ipuinaren bukaeran, Pako eta emaztea, Rosa, bixitan doazela, honako hau eskaintzen diote amari: “Izar irudiko orratz arek arri bitxi bat zekarren erdi-erdian. Itxaropen koloreko arri eder bat. – Paparrean eraman zazu, ama. Bion bizitza-gidari izan da” (75). Momentu horretan zerura begiratu eta kolore gorriko izar bat ikusten da, Juana komunitate tradizionalarekin lotzen zuen azken elementua hil baita – bere bigarren senarra. Orduantxe komentatzen da: “Azkenengo kateak ausi ditu zerutik amandreak” (75). Kate sinboliko hauek euskaldunak euskal komunitate tradizionalera lotzen dituenak dira – non erlijioa eta diruaren distribuzioa diren oinarri. Horren ordez eta euskal identitatea bera desafiatuz (zein territorio edo lur dugu Nancy-ren komunitatearen oinarri?), Etxanizen komunitate berriak artikulazio ireki batean elkartzen ditu, inolako zor ekonomikorik gabe eta bata bestearekiko duten senitarteko maitasunean.

Etxanizen ipuina beraz, ez litzateke mito komunitario baten euskarri –Benedict Anderon-en komunitate imajinario baten oinarri– baizik eta, Nancy-k deitzen duen bezala “comunismo literario”-aren exenplu, non aipaturiko artikulazioa, idazkera bera den; honela ulerturiko idazkera: “[la] inscripción de un sentido cuya trascendencia o presencia está indefinida y constitutivamente diferida” (135). Izarrek gida bat proposatzen dute, ez dute baina inolako bizitza espezifitaterik proposatzen, ez du honek inolako lur konkretua aipatzen, alderantziz, lur konkretuetatik at bizi da, Euskal Herritik kanpo eta horretan datza, mugimenduan – inolako presentzi konkretu batean – bere jarraipena.

Etxanizek beraz, komunitate euskaldunetik haratago dagoen komunitatea eratzen du ipuin honetan. Emakumeak ditugu bertan partaiderik nagusienak nahiz eta emakumea baino hobe, komunitate tradizionalak sortzen dituen baztertu edo marjinatu guztiak diren benetako partaideak (Pako barru). “Eraginik gabeko komunitate” honetan emakumeen hitza edo femeninoa dena (femeninotzat “inoperante edo eraginik gabekoa” dena bada) dugu oinarri.

Hau esanda irekia uzten dut orain azterketa hau irakurleen galdera eta komentarioetara.

Anderson, Benedict. Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. London: Verso, 1982.

Douglass, Williams.  La Vasconia global: ensayos sobre las diasporas vascas.  Vitoria: Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco, 2003.

Etxaniz, Nemesio.  “Ameriketan galduak.”  Lur berri bila. Donostia: Izarra Irarkola, 1967.

Nancy, Jean-Luc.  La comunidad inoperante.  Trad. Juan Manuel Garrido.  Chile: U Arcis, 2000.